گاهشمار تقویم (اشکان آبگون)

تاریخچهای بر پیدایش گاهشمار جلالی

گاه‌شماری جلالی در راستای اصلاح و محاسبه دقیق گاهشماری ایرانی وگاه‌شماری یزدگردی درپی  بوجود آمد. بی توجهی به اجرای کبیسه گیری گاهشماری یزدگردی از سال ۳۷۵ یزدگردی ( ۱۰۰۶ میلادی) تا اوایل دوران جلال‌الدوله ملک‌شاه سلجوقی موجب شده بود، نوروز هجده روز نسبت به زمان واقعی جابجا شود. و اعتدال بهاری بجای اول فروردین با نوزدهم فرردین منطبق شود. از این رو با حذف هجده روز آغاز فروردین و اعمال آن بعنوان کبیسه در پایان سال ۴۴۷ یزدگردی و قرار گرفتن موقعیت ورود خورشید به نقطه اعتدال بهاری در سرآغاز سال، گاهشماری جلالی شکل گرف.گاهشماری جلالی را در هماهنگی با سال اعتدالی دقیق‌ترین گاهشماری جهان دانسته‌اند. در برابر تقویم اروپایی که در هر ۳۳۲۰ سال یک روز خطا دارد.گاهشماری جلالی در هر ۱۰ هزار سال یک ثانیه خطا دارد.

گاهشماری جلالی توسط عده‌ای از ریاضی دانان ایرانی از جمله ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازنی، ابومظفر. اسفزاری، ابوعباس لوکری، محمد بن احمد معموری، میمون بن نجیب واسطی، ابن کوشک بیهقی مباهی و در رأس آنان حکیم عمر خیام در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری تدوین شد. کار تدوین این تقویم در دورهٔ جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان خواجه نظام‌الملک و محل رصد آن شهرهای اصفهان (پایتخت سلجوقیان، ری و نیشابور ذکر شده‌است.

رسمیت گاهشمار جلالی

گاهشماری جلالی تا پیش از مشروطه در ایران رسمیت نداشت و با تغییراتی از جمله در مبدأ و اسامی و طول ماهها در قالب تقویم هجری شمسی برجی از سال ۱۳۲۹ هجری قمری برابر با ۱۲۸۹ هجری خورشیدی در ایران به کار رفته و سپس با تغییراتی در قالب تقویم هجری شمسی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی کلیات آن به همراه نامهای فارسی برای ماهها و تعدیل طول ماهها به تصویب مجلس شورای ملی گاه‌شماری رسمی ایران شد. گاهشماری ایران و گاهشماری افغانستان بر پایه گاهشماری جلالی ساخته شده‌اند ولی هم درازای ماه‌هایشان و هم آغاز تاریخشان با گاهشماری جلالی دگرگونی دارد.

مبدا گاهشمار جلالی

مبدأ گاه‌شماری جلالی، سال جلوس ملکشاه بر تخت سلطنت و سرآغاز آن جمعه، اول فروردین سال نخستین جلالی     (۴۵۸ هجری خورشیدی)، برابر نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری قراردادی (دهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری هلالی) و مطابق با ۱۵ مارس ۱۰۷۹ میلادی جولیانی (۲۱ مارس ۱۰۷۹ میلادی گرگوری) بود که تفاضل آن با تقویم هجری خورشیدی ۴۵۷ سال می‌باشد. در این گاهشماری روز اول سال طوری تنظیم شده‌است که با برابری بهاری همگام شود و در پایان سال‌ها ۳۶۵ یا ۳۶۶ روز دارند.

نوروز یا سرآغاز سال جلالی، روزی است که خورشید تا زمان عبور از نصف‌النهار محل (ظهرهنگام) به نقطه اعتدال بهاری رسیده باشند.

تغییراتی که در مسیر تبدیل به تقویم جلالی حاصل گشت

طبق تقویم‌های استخراج شده، طول ماه‌های آن مانند گاه‌شماری یزدگردی ۳۰روزه با ۵روز افزوده و ماه‌ها با همان اسامی و روزها با عددشماری بوده‌است.اما طبق بعضی نظرها برای ماه‌ها و روزها، نام‌هایی جدید نیز ذکر شده‌است.و یا طول ماه‌ها براساس توقف نسبی خورشید در برج‌ها بین ۲۹ تا ۳۲ روزه نیز دانسته شده‌است که از مشخصه‌های گاه‌شماری هجری خورشیدی برجی بدست آمده از جلالی نیز می‌باشد.

کبیسه گیری اولیه

کبیسه‌گیری گاه‌شماری جلالی در برابرسازی ماه‌های سال با حرکت واقعی خورشید در منطقه‌البروج و نیز محاسبه سال و تطبیق سرآغاز آن با نقطه اعتدالی، در مقایسه با سایر گاه‌شماری‌های خورشیدی، از جمله گاه‌شماری میلادی به‌مراتب دقیقتر است. چراکه تقویم جلالی علاوه بر کبیسه‌های معمول چهارساله از کبیسه پنج ساله نیز بهره می‌برد.درباره روش کبیسه گیری جلالی نظرهای متفاوتی وجود دارد و بیشتر عقیده بر این است که در آغاز امر روشی خاص اعمال نشده و سال‌های کبیسه در آن مانند تقویم رسمی کنونی ایران ثابت نبوده و کبیسه کردن مطابق با نتایج رصد سالانه بوده‌است

طبق کبیسه‌های پیشنهاد شده از جمله زیج ایلخانی تقویم جلالی دارای یکدوره ۱۲۸ ساله با جمعاً ۳۱ روز کبیسه‌است.هر دوره کبیسه گیری ۱۲۸ ساله شامل یک زیرْدورهٔ ۲۹ ساله و سه زیردوره ۳۳ ساله‌است. که هر زیرْدوره یک کبیسه با فاصله پنج ساله در آغاز، پیش از کبیسه‌های چهارساله دارد. با این شیوه کبیسه گیری، سال جلالی ۳۶۵٬۲۴۲۱۸۷۵ روز و میزان دقت آن یک روز در هر ۸۸٬۵۷۴ سال می‌باشد.و در کبیسه گیری پیشنهادی ذبیح بهروز دوره بزرگ ۲۸۲۰ ساله وجود دارد که مورد توجه احمد بیرشک نیز قرار گرفته‌است. در طی این دوره بزرگ ساعت تحویل سال تکرار می‌شود. و شامل ۲۲ دوره ۱۲۸ ساله سابق بعلاوه یک کبیسه چهارسالی است. درنتیجه دوره بزرگ یک زیردوره ۳۷ ساله در انتها دارد. در این شیوه سال خورشیدی    ۳۶۵٬۲۴۲۱۹۸۵۸ روز و میزان دقت آن یک روز در هر ۴٬۷۶۱٬۹۰۵ سال می‌باشد. که شیوه اخیر دقیقترین کبیسه گیری سال خورشیدی می‌باشد.

تقویم ایرانی

تقویم ایرانی برگرفته از گاهشماری جلالی به طور رسمی در ایران و نواحی مجاور آن استفاده می‌شود. یک تقویم خورشیدی است که به دقت از فصل‌های نجومی تبعیت می‌کند، بنابراین به دانستن زمان دقیق اعتدال بهاری نیاز داریم.

قوانین این تقویم ساده‌اند. سالها ۱۲ ماه دارند که از هجرت پیامبر از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ بعد از میلاد شروع شده‌اند. یک سال جلالی در اولین روز بهار نجومی و یا در روز بعد از آن که به ترتیب منطبق با این است که لحظه اعتدالی قبل یا بعد از ظهر حقیقی به وقت تهران (تقریباً حدود ۱۲:۰۷) اتفاق بیفتد، شروع می‌شود. در۶ ماه اول سال همه ماهها۳۱ روز و در ۶ ماه دوم در یک سال کبیسه همه ۳۰ روز دارند. در سالهای معمولی(غیر کبیسه) آخرین ماه سال ۲۹ روزه‌است. بنابراین هر فصل با ۳ ماه متوالی منطبق است.

انتظار می‌رود که تقریباً هر چهار سال در تقویم ایرانی یک سال کبیسه باشد و این نظم مشهور در تقویم خورشیدی است. به علاوه معمولاً بعد از هر ۳۲ سال (بعضی اوقات بعد از ۲۸ یا ۳۶) یک سال معمولی اضافه می‌شود یعنی به جای ۳ سال متوالی ، ۴ سال متوالی ۳۶۵ روزه‌است.

فرمول های تبدیل تقویم ها به یکدیگر

تبدیل تاریخ شمسی به میلادی و قمری و برعکس

برای تبدیل سال شمسی به میلادی چنانچه روز مورد نظر بین اول فروردین تا 11 دی باشد عدد 621 و اگر روز مورد نظر بین 11 دی تا آخر اسفند باشد.عدد 622را به سال شمسی می افزاییم تا سال میلادی به دست آید.

مثلا 22 بهمن (برابر با 11 فوریه) سال 57 شمسی مطابق با 1979=622+1357 میلادی می باشد.

14 خرداد (برابر با 4 ژوئن) سال 1368 شمسی برابر با 1989=621+1368 میلادی می باشد.

 فرمول تبدیل تاریخ میلادی به شمسی

روز مورد نظر بین اول ژانویه تا 21 مارس باشد عدد 622 و اگر روز مورد نظر بین 22 مارس تا آخر دسامبر باشد عدد 621 را از سال میلادی کسر می کنیم.

مثلا  26 ژانویه (6 بهمن) 1978  میلادی برابر است با 1356=622- 1978 شمسی

یا 6 آگوست (15 مرداد) 1945 میلادی برابر است با 1324=621- 1945 شمسی

 فرمول تبدیل سال قمری به شمسی و بالعکس

هر سال قمری تقریبا 10 روز و 21 ساعت از سال شمسی کوتاه تر است یعنی هر 33 سال شمسی برابر 34 سال قمری است بنا بر این برای تبدیل سال شمسی به قمری عدد سال شمسی را بر 33 تقسیم کرده حاصل را با عدد سال شمسی جمع میکنیم .

مثال

سال 1373 شمسی برابر است با 1414 قمری 1414=14+1373      41=33 ÷ 1373

برای تبدیل سال قمری به سال شمسی  عدد سال قمری را بر 34 تقسیم کرده حاصل را از عدد سال قمری کم میکنیم

مثال

سال1414 قمری برابر است با 1373 شمسی 1373=41 -  1414     41=34 ÷ 1414

با داشتن تاریخ هر روز از ماه ، روز آن را محاسبه کنیم.

قرار داد ها :

ابتدا لازم است یکی دو قرار داد را برای بهتر انجام دادن این کار بیان کنیم

۱- روز جمعه را به عنوان ۶ شنبه میشناسیم

۲- اگر اولین روز ماه شنبه باشد آن را به عنوان ۷ شنبه در نظر می گیریم

اکنون به طریقه محاسبه تاریخ روزهای هر ماه دقت کنید

هر ماه دارای رمزی می باشد . برای یافتن رمز هر ماه به اولین روز آن ماه مراجعه کنید. از  روزی که اولین روز ماه باشد یکی کم میکنیم. مثال اگر اولین روز ماهی سه شنبه باشد رمز آن ماه برابر است با ۲=۱-۳ یعنی رمز آن ماه ۲ است. اگر اولین روز ماهی جمعه باشد طبق قرار داد شماره ۱ خواهیم داشت ۵=۱-۶ یعنی رمز آن ماه ۵ است و برای ماهی که اولین روز آن شنبه باشد طبق قرار داد شماره ۲ رمز آن ماه  ۶ به دست  می آید.به این مطلب نیز توجه کنید که اگر اولین روز ماهی یکشنبه باشد رمز آن ماه برابر با صفر خواهد بود.

اکنون که با یافتن رمز هر ماه آشنا شدیم طریقه محاسبه روزهای هر ماه را خدمت شما عرض میکنم

برای انجام این کار رمز هر ماه را به تاریخی که داریم اضافه میکنیم .عدد حاصل را بر ۷ تقسیم می کنیم. باقیمانده این تقسیم برابر با روز آن تاریخ می باشد

مثال :

اولین روز فروردین ماه سال ۱۳۸۴ روز دوشنبه است. برای محاسبه رمز این ماه همانگونه که عرض شد داریم ۱=۱-۲

اکنون میخواهیم بدانیم مثلا ۱۸ فروردین چند شنبه است. ابتدا عدد رمز یعنی ۱ را با تاریخ خواسته شده یعنی ۱۸ جمع میکنیم داریم ۱۹=۱+۱۸ اکنون عدد حاصل یعنی ۱۹ را بر ۷ تقسیم میکنیم . باقیمانده این تقسیم برابر با ۵  است بنابر این ۱۸ فروردین سال ۸۴ روز پنجشنبه است.

مثالی دیگر:اولین روز مرداد ماه سال ۸۴ روز شنبه است پس رمز این ماه برابر با عدد ۶ خواهد بود.

فرض کنید میخواهیم بدانیم ۱۵ مرداد چندشنبه است. عدد ۱۵ را با رمز ماه یعنی ۶ جمع میکنیم . داریم ۲۱=۶+۱۵ اکنون عدد ۲۱ را بر عدد ۷ تقسیم میکنیم. باقیمانده تقسیم برابر با صفر خواهد بود.پس  ۱۵ مردادماه سال ۸۴  روزشنبه است.