چگونگی آغاز انقلاب مشروطه (فاطمه خوشنویس)

چگونگی آغاز انقلاب مشروطه

استعفای امین‌السلطان و صدراعظمی عین‌الدوله و مشکلات گمرک، شکست روسیه از ژاپن و برخی عوامل دیگر سبب آغاز این نهضت شد. 

مهمترین حوادث، دو واقعه که در بر افروختن آتش خشم مردم مؤثر بود عبارتند از: 

1-کردار توهین آمیز نوز در پوشیدن لباس روحانی که سبب بسته شدن بازار و تجمع مردم در حضور روحانیان شد. 

2-چوب و فلک کردن دو بازرگان به جرم گران فروختن شکر البته دو بازرگان اصرار داشتند که افزایش بهای شکر وارداتی به دلیل جنگ روسیه و ژاپن سبب بالا رفتن قیمت شکر شده است. مردم به رهبری علما در برابر این حوادث لب به اعتراض گشودند. لجاجت عین‌الدوله در مقابل اعتراضها، به مهاجرت علما به حرم حضر‌ت‌ عبدالعظیم انجامید. (مهاجرت صغری) در آنجا برای اولین بار حکومت آشکارا مورد انتقاد قرار گرفت و سخنرانان دربارة ستم‌کارگزاران حکومت و تیره‌ روزی مردم سخن گفتند. 

مردم دولت را برای بازگرداندن سریع علما زیر فشار قراردادند. روحانیان تأسیس عدالتخانه برکناری نوز بلژیکی رئیس گمرک و عین‌الدوله را شرط بازگشت خویش شمردند با پافشاری مردم، دولت ناگزیر خواست علما را پذیرفت. به دنبال آن خشونت کارگزاران دولتی علیه مردم و عدم پای‌بندی حکومت به تعهداتش سبب گسترش اعتراضهای مردم و روحانیان شد. 

بدین ترتیب، تجمع اعتراض آمیز مردم تهران در مسجد جامع با حمله سربازان به خاک و خون کشیده شد. علما در واکنش به این مساله به قم مهاجرت کردند. گروهی از مردم نیز که بر جان خویش بیمناک بودند به سفارت انگلیس پناه بردند. این تحصن یک ماهه در سفارت بیگانه از نقاط مذموم و تاریک انقلاب مشروطه است. متحصنان نخست از شرع احمدی و سنت محمدی سخن می‌راندند ولی بتدریج این خواسته‌ها دگرگون شد و مضامین فرهنگ غربی در درخواستها وارد شد. تحصن در سفارت انگلیس فرصت مناسبی برای هدایت نهضت توسط انگلیسیها فراهم نمود. لفظ مشروطه در همین سفارت ورد زبانها شد. قبل از آن خواسته‌ها محدود به عدالتخانه بود. در این زمان تعداد بسیار اندکی معنای مشروطه و تبعات آنرا می‌دانستند و از میان 10 هزار نفری که به سفارت انگلیس رفتند فقط 10 نفر بودند که واقعاً مشروطه خواه بودند و می‌دانستند چه میخواهند. این مهاجرت به مهاجرت کبری مشهور است. 

نحوه پیروزی اولیه و شکست نهایی انقلاب مشروطه

با ادامه اعتراضات مردم با دو مهاجرت و نیز خواسته مردم مبنی بر عزل عین‌الدوله و همچنین اندیشه تأسیس مجلس شورای ملی در افکار مردم شاه مجبور به برکناری عین‌الدوله شد و با تأسیس مجلس موافقت کرد. 

پس از تهیه نظامنامه انتخابات و امضای آن بوسیلة شاه انتخابات مجلس در شهریور 1285 هـ .ش برگزار شد و نخستین مجلس مشروطه در مهر ماه همان سال گشایش یافت این مجلس نوشتن قانون اساسی رابه کمیته‌ای منتخب واگذار کرد. این کمیته به سرعت با بهره‌گیری از قوانین اساسی بلژیک و فرانسه قانون فراهم آورد و به امضای شاه رساند. شاه بیمار اندکی بعد از امضای قانون اساسی درگذشت ومحمد علی شاه به سلطنت رسید. 

در این زمان، اهداف و ماهیت جناحهای مختلف آشکار می‌شد. بعضی از روزنامه‌های نوظهور مقدسات مذهبی مردم را مورد حمله قرار می‌دادند گروهی از روحانیون تهران به رهبری شیخ‌فضل‌ا… نوری به منظور رویارویی با این تحرکات، مشروطه خواهان را به باد انتقاد گرفتند و با تجمع در حرم حضرت عبدالعظیم خواستار مشروطة مشروعه شدند. 

در زمان محمد علی شاه متمم قانون اساسی تدوین شد و به امضای شاه رسید. این متمم که در آن حق نظارت پنج مجتهد بر قوانین در نظر گرفته شده بود. به اصرار روحانیانی مانند شیخ فضل‌ا… شکل گرفت. 

محمد علی شاه برای رویارویی با مشروطه خواهان در پی بهانه بود و دولت روسیه نیز به عنوان حامی در کنار او قرارداشت. حمله به کالسکة شاه که برخی از مورخان آن را نقشه دربار شمرده‌اند بهانه‌ای مناسب در اختیار شاه نهاد. او در دوم تیر ماه 1287 هـ .ش به پیشنهاد لیاخوف فرمانده روسی قزاق‌ها فرمان حمله به مجلس را صادر کرد. هر چند در ظاهر همه چیز به سود شاه تمام شد ولی سرانجام مقاومت علمای نجف که در فتوای خود به دفاع از نهضت و سرزنش محمد علی شاه پرداختند تلاش ستارخان و باقرخان به فتح تهران و برکناری محمد علی شاه و به قدرت رسیدن فرزند دوازده ساله‌اش انجامید. 

پس از آن، افول مشروطه آغاز شد حضور روسها در شمال و انگلیسیها در جنوب کشور و مداخلات بی‌اندازة آنها که موجب ضعف قدرت مرکزی می‌شد. اعتماد به مخالفان مشروطه مانند عین‌الدوله، قدرت یافتن مجدد فرصت‌طلبان، خانها و اشراف قدیمی، آغاز جنگ جهانی اول، قحطی‌های وسیع، عدم موفقیت دولت در تأمین امنیت و معیشت مردم و ناخشنودی فراگیر ملت، زمینه را برای ظهور دوبارة استبداد فراهم ساخت. 

ریشه ها و تاریخچه مختصر انقلاب روسیه

برای بررسی ریشه ها و علل انقلاب روسیه ابتدا نظری کوتاه به تاریخ معاصر این کشور می اندازیم، خاندان رومانف ها از سال 1613 میلادی در روسیه حکومت می کردند و لقب تزار را به خود اختصاص داده بودند، دراین دوران تنگناهای اقتصادی در زندگی مردم و تضاد طبقاتی باعث بروز نارضایتی های گسترده در طبقه دهقانان و کارگران شده بود.

شکست روسیه در سال 1905 در جنگ با ژاپن و جان دادن بسیاری از سرباز های روسی دراین جنگ، فضای پرتنشی را در این کشور بوجود آورد و نیکلای دوم(آخرین تزار) نیز از کنترل این تنش ها ناتوان بود، در این هنگام بسیاری از سربازان روسیه خصوصاً در شهر پتروگراد(سن پترزبورگ امروزی) به جنبش های اعتراضی علیه تزار پیوستند. بنابراین می توان نارضایتی بدنه ارتش روسیه تزاری را یکی از کاتالیزورهای انقلاب روسیه دانست. ضعف نیکلای دوم در مدیریت کشور پهناور روسیه سبب شد نابسامانی ها در کشور روسیه توسعه یابد و بیشترین فشار به کارگران و دهقانان وارد شود. از سویی دیگر گسترش یافتن تفکرات روشنفکری و تمایل به مارکسیست که آن روزها مُد روز شده بود، فضا را برای تحول در عرصه سیاسی روسیه آماده کرده بود.

انقلاب روسیه در سال 1917 دو تحول عمده به خود دید، نخست در تحولات فوریه مبارزات با اعتصاب ها و اعتراضات گسترده کارگران آغاز شد. با شورش نظامیان ناراضی روسی، درگیری های وسیعی در مسکو و سن پترزبورگ رخ داد. دراین درگیریها بسیاری از انقلابیون و هوادارن تزار جان دادند. در نهایت درگیری های ماه فوریه باعث شد بلُشویک ها(شاخه تندرو و مسلح حزب سوسیال دمکرات روسیه به رهبری لنین) بتوانند دولت موقت خود را تشکیل دهند، در تحولات دوم سال 1917 یعنی تحولات ماه اکتبر بلشویک ها به رهبری "لنین" با امتداد درگیری های نظامی، اغتشاشات کارگران و تبلیغات خود قدرت را به طور کامل  به دست گرفتند.

بلشویک های روس پس از پیروزی در انقلاب و پایان جنگ های داخلی نام "اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی" را برای خود انتخاب کردند و مارکسیسم-لنینیسم(مارکسیسم به روایت روسی) را ایدئولوژی رسمی آن اعلام کردند،  مصادرة کارخانه ها و زمینهای سرمایه داران و زمینداران، ملی کردن بانکها، تأسیس ارتش سرخ، وقوع جنگ داخلی، دستگیری و اعدام دهها هزار نفر از مخالفین دولت بلشویکی، سیاستهای اقتصادی متمرکز و دولت محور، مقابله با دخالت ارتش‌های خارجی در امور کشور، وقوع مبارزه قدرت شدید میان دو تن از رهبران بلشویک‌ها یعنی “تروتسکی” و “استالین” که نهایتاً منجر به پیروزی دومی گردید و فراهم شدن بسترهای تأسیس یک نظام سرمایه سالاری دولتی متمرکزِ مبتنی بر اقتصاد با برنامه ای تحت عنوان “ساختمان سوسیالیسم در شوروی” همه و همه از تحولات دوران حاکمیت کمونیسم بر شوروی بود. رژیم کمونیستی که با انقلاب بلشویکی اکتبر 1917 و به رهبری لنین تاسیس شد، نهایتاً در سال 1991 م توسط “گورباچف” رسماً فروپاشید.

انقلاب روسیه با انقلاب های معاصر دیگر یک تفاوت داشت، و آن هم بهره گیری از یک ایدئولوژی نوین بنام مارکسیسم بود، مارکسیسم که توسط یک یهودی آلمانی تبار بنام «کارل مارکس» به همرا «انگلس» پایه گذاری شده بود بعنوان یک تفکر وارداتی و بیگانه با جامعه و فرهنگ روسیه وارد این کشور شد اما بدلیل نابسامانی های اجتماعی موجود درجامعه روسیه، توسط روشنفکران روسی بااستقبال مواجه شد. بررسی و نقد مارکسیسم در این مجال نمی گنجد و نیاز به بحثی جداگانه دارد، اما بطور خلاصه می توان عمده تفکرات مارکسیسم را در چند جمله توضیح داد. مارکسیسم به اصالت ماده معتقد بوده و به شدت ضد دین است و دین را افیون توده ها میداند. مارکسیسم معتقد به برتری طبقه کارگر(طبقه پرولتاریا) بوده و به اصالت جمع معتقد است. مارکسیسم مخالف مالکیت خصوصی و طرفدار اقتصاد دولتی و متمرکز است و خود را دشمن سرمایه داری می داند.